ซิ่นหัวแดงตีนก่าน

“ภูมิปัญญาบนผ้าผืนงาม ของชาวไทหล่ม”

ผ้า หนึ่งในผลงานศิลปะที่ถ่ายทอดเรื่องราว วัฒนธรรม รวมถึงอัตลักษณ์ของชนพื้นเมืองของแต่ละพื้นที่ ซึ่งจังหวัดเพชรบูรณ์ก็ได้มีการนำเอาผ้ามาถ่ายทอดและแสดงออกถึงอัตลักษณ์ของพื้นถิ่นที่โดดเด่นเช่นกัน หลายๆ ท่านที่เป็นชาวจังหวัดเพชรบูรณ์อาจเคยได้ยินผ้าถุงหรือผ้าซิ่นของชาวไทหล่มมาบ้าง แต่บางท่าน อาจไม่คุ้นหูนัก วันนี้เราจึงขอนำพาทุกท่านมารู้จักวัฒนธรรมที่โดดเด่นของชาวไทหล่มผ่าน ผ้า “ซิ่นหัวแดงตีนก่าน” ไปพร้อมๆ กัน

ผ้า “ซิ่นหัวแดงตีนก่าน”

คำว่า "ผ้าซิ่นหัวแดงตีนก่าน" นั้น มาจากการรวมกันของคำสามคำ คือ "ซิ่น" หมายถึง ผ้านุ่งของผู้หญิง "หัวแดง" เป็นลักษณะเด่นอย่างหนึ่งของผ้าซิ่นชนิดนี้ ที่บริเวณส่วนบนของผ้าซิ่น ซึ่งเรียกว่า หัวซิ่น จะเป็นสีแดง และคำว่า "ตีนก่าน" นั้นก็เป็นลักษณะอันเป็นเอกลักษณ์อีกอย่างหนึ่ง คือ ชายผ้าซิ่นหรือที่เรียกว่า ตีนซิ่น นั้น จะเป็นลายขวาง หรือภาษาลาวเรียกว่า ลายก่าน

“ซิ่นหัวแดงตีนก่าน” หรือ ซิ่นหมี่คั่นน้อย ซิ่นหัวแดง ซิ่นตีนก่าน อัตลักษณ์แห่งผ้าทอของชาวไทหล่ม โดยใน 1 ผืน ประกอบด้วย 3 ส่วนหลัก ได้แก่ หัวซิ่นที่มีสีแดง ตัวซิ่นที่มีสีทึมประกอบด้วยลวดลายสวยงามหลากหลาย และตีนซิ่นที่เป็นลายก่านลวดลายขวางกับตัวซิ่น อันเป็นที่มาของ “ซิ่นหัวแดงตีนก่าน”

1 ผืน ประกอบด้วย 3 ส่วนหลัก ได้แก่ หัวซิ่น ตัวซิ่น และตีนซิ่น

- หัวซิ่น เป็นส่วนบนสุด เดิมใช้เหน็บพกไว้มองไม่เห็นจากภายนอก แต่ปัจจุบันนิยมเผยหัวซิ่นให้เห็นเพื่อแสดงความสวยงาม หัวซิ่นที่เป็นที่นิยมคือ “หัวซิ่นมัดย้อมสีแดง” ถือเป็นอัตลักษณ์หัวซิ่นของชาวไทหล่ม เป็นการนำผ้าขาวม้ามัดย้อมด้วยลวดลาย “ดอกยุ้ม” รูปสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัดเล็กๆ คั่นเป็นห้องๆ แต่ละห้องจะมีดอกยุ้ม 5,7,9 ดอก แต่เดิมสีมัดย้อมเป็นสีแดงจากธรรมชาติจากสีของครั่งและฝาง นอกจากนี้ก็ยังมี หัวซิ่นคั่นขิดลาย หรือ หัวซิ่นขิดคั่น ที่ใช้เทคนิคการขิดเส้นด้ายทอเป็นหัวซิ่นอย่างงดงาม

- ตัวซิ่น เป็นส่วนสำคัญที่ใหญ่ที่สุดละเป็นส่วนแสดงลวดลายความงดงามของผืนผ้า มีสีพื้นคุมโทนเป็นสีโทนมืดทึม เช่น ดำ น้ำเงินเข้ม ม่วงเข้ม น้ำตาลเข้ม เป็นต้น ส่วนลวดลายประดับเป็นลวดลายที่เกิดจากมัดหมี่ ส่วนใหญ่นิยมลายขนาดเล็ก ผสมผสานรวมกันอย่างกลมกลืนสวยงาม โดยการวางห้องของหมี่คั่น เป็น หมี่หลัก หมี่รอง หมี่ประกอบ สลับกันไป ประกอบด้วย ลายนา ลายปราสาท ลายราชวัตร ลายต้นผึ้ง ลายหมากจับ ลายกระเบื้องคว่ำหงาย ฯลฯ

การทอตัวซิ่น

- ตีนซิ่น เป็นส่วนล่างสุดของซิ่น ซึ่งชาวไทหล่มนิยมใส่ตีนซิ่นแคบๆ ทอเป็นลายตามแนวนอนหรือลายขวางขนาดเล็ก ใช้สีพื้นเป็นสีเข้มคุมโทนเพื่อให้กลมกลืนกับตัวซิ่น แล้วใช้สีอื่นๆ เช่น แดง ขาว เขียว วางคั่นสลับลายขวาง เพื่อให้ตีนซิ่นดูโดเด่นสวยงาม เรียกว่า “ลายก่าน” ซึ่งคำว่า ก่าน ในภาษาท้องถิ่นหมายถึง ขวาง

ตีนซิ่น

ผ้าซิ่นหัวแดงตีนก่าน เป็นลักษณะผ้าที่เกิดขึ้นด้วยภูมิปัญญาของชาวไทหล่ม ซึ่งสืบเชื้อสายมาจากลาวล้านช้าง ที่ได้ทอผ้าชนิดนี้ไว้สำหรับสวมใส่ร่วมพิธีกรรมต่าง ๆ หรือสวมใส่ในชีวิตประจำวัน โดยมีชื่อเรียกอีกอย่างว่า "ซิ่นหมี่น้อย" หรือ ซิ่นหมี่คั่นน้อย ตามลักษณะของลายผ้าที่มีลวดลายจากการมัดย้อมเป็นลายหมี่เล็ก ๆ น้อย ๆ คั่นสลับกันไปอย่างผสมผสานกลมกลืนและลงตัว

ในการทำผ้าซิ่นหัวตีนตีนก่านนั้น ต้องทำให้ครบทั้งสามส่วนแล้วนำมาประกอบกัน จึงจะสมบูรณ์และสวยงาม โดยในสมัยก่อนสาวไทหล่มจะนิยมสวมซิ่นหัวแดงตีนก่านนี้คู่กับเสื้อแขนกระบอก ผ้าเบี่ยงลายไส้ปลาไหล ดังที่เคยมีคำกล่าวบรรยายถึงการแต่งกายของสาวไทหล่มในยุคสมัยนั้นว่า "หญิงนุ่งซิ่นหัวแดงตีนก่าน ผมเกล้ามวย ถือผ้าเบี่ยงแพร"

"หญิงนุ่งซิ่นหัวแดงตีนก่าน ผมเกล้ามวย ถือผ้าเบี่ยงแพร"

แต่ปัจจุบันได้มีการประยุกต์โดยนำผ้าซิ่นหัวแดงตีนก่านดังกล่าวมาจัดคู่กับเสื้อที่มีความร่วมสมัยมากขึ้น เพื่อเป็นการอนุรักษ์สืบสานให้ความงามอันเป็นเอกลักษณ์นี้ยังคงอยู่ ซึ่งยังสามารถพบเห็นการนุ่งซิ่นหัวแดงตีนก่านนี้ในพื้นที่ อ.หล่มเก่า หรือ อ.หล่มสัก จ.เพชรบูรณ์ รวมถึงได้การมีประชาสัมพันธ์เผยแพร่วัฒนธรรมนี้ตามงานเทศกาลต่าง ๆ หรือสถานที่จัดนิทรรศการ เช่น พิพิธภัณฑ์หล่มสัก อ.หล่มสัก, หอโบราณคดีเพ็ชรบูรณ์อินทราชัย เป็นต้น

การประยุกต์โดยนำผ้าซิ่นหัวแดงตีนก่านดังกล่าวมาจัดคู่กับเสื้อที่มีความร่วมสมัย

จากภูมิปัญญาอันโดดเด่นของชาวไทหล่ม ในพื้นที่อำเภอหล่มสัก และอำเภอหล่มเก่า ถูกยกระดับความสวยงามบนผืนผ้าให้เป็นหนึ่งในผ้างามคู่เมืองมะขามหวาน จังหวัดเพชรบูรณ์ และในปัจจุบันได้มีการนำเอาซิ่นหัวแดงตีนก่านมาประยุกต์ใช้ในแต่งกายให้มีความทันสมัย เข้ากับสมัยนิยมมากยิ่งขึ้น เพื่อเป็นการสืบสานและอนุรักษ์ความเป็นท้องถิ่นของจังหวัดเพชรบูรณ์ องค์การบริหารส่วนจังหวัดเพชรบูรณ์จึงขอเชิญชวนให้เยาวชนและคนรุ่นใหม่หันมาใส่ผ้าซิ่นหัวแดงตีนก่านของเราไปด้วยกัน

• หลักฐานยืนยันการมีอยู่ของซิ่นหัวแดงตีนก่าน ปรากฏที่จิตรกรรมฝาผนังวัดศรีมงคล (วัดบ้านนาทราย) ในอำเภอหล่มเก่า บอกเล่าวิถีผู้คนที่ผูกพันกับพุทธศาสนาและค่านิยมในการนุ่งซิ่นของสตรีสมัยโบราณ

• ศึกษาประวัติความเป็นมาของเมืองหล่มสักให้ครบทุกแง่มุมได้ที่ “พิพิธภัณฑ์หล่มศักดิ์” เข้าชมฟรี เปิดให้บริการ วันอังคาร – ศุกร์ เวลา 09.00-16.00 น. วันเสาร์ เวลา 17.00-21.00 น. ปิดทุกวันอาทิตย์และวันนักขัตฤกษ์

• เลือกซื้อซิ่นหัวแดงตีนก่านหรือผลิตภัณฑ์ท้องถิ่นอื่นๆ ได้ที่ “ถนนคนเดินไทหล่ม” ทุกวันเสาร์ ตั้งแต่เวลา 17.00-22.00 น.

• อย่าลืมแวะนมัสการรูปปั้นพ่อขุนผาเมือง ที่อนุสรณ์สถานเมืองราดพ่อขุนผาเมือง บ้านห้วยโปร่ง เพื่อความเป็นสิริมงคล

• เที่ยวชุมชนบ้านห้วยโปร่ง ติดต่อ อบต.บ้านหวาย 056-704-594 พี่น้อย ศุภชัย เทียนทอง 081-751-9109 กลุ่มทอผ้าไทหล่มบ้านหวาย 089-591-6566